Услед за Васілем Быкавым і Іванам Шамякіным пайшоў з жыцця яшчэ адзін народны пісьменнік Беларусі — Янка Брыль. Зрэшты, і без гэтага пачэснага звання ён заслужана лічыўся прыжыццёвым класікам беларускай літаратуры.
Янка Брыль памёр 24 ліпеня, два тыдні не дажыўшы да свайго 89-годдзя. Яго б ён адзначыў 4 жніўня.
Творы Брыля чыталі ўсе беларусы. Прынамсі, павінны былі чытаць, бо шэраг іх уваходзіць у школьную праграму. Як, пракладам, знакаміты і шмат у чым аўтабіяграфічны раман “Птушкі і гнёзды”.
Янка Брыль нарадзіўся 4 жніўня 1917 года ў Адэсе ў сям’і чыгуначніка. У 1922 годзе разам з бацькамі пераехаў на іх радзіму ў Заходнюю Беларусь — гэта вёска Загора Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці.
У сакавіку 1939 году прызваны ў польскую армію. Служыў у марской пяхоце. У верасні 1939 году пад Гдыняй трапіў у нямецкі палон, увосень 1941 году ўцёк на радзіму. Якраз пра гэтыя падзеі напісана ў “Птушках і гнёздах”.
З кастрычніка 1942 году Брыль — у партызанах. Быў сувязным, разведчыкам, рэдагаваў баявыя газеты.
Пасля вайны працаваў у часопісах “Вожык”, “Маладосць”, “Полымя”, у Дзяржаўным выдавецтве БССР. З 1945 года — у Саюзе пісмьеннікаў СССР. У 1966-1971 гадах — сакратар праўлення Саюза пісьменникаў БССР. Двойчы выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. У 1981 годзе стаў народным пісьменнікам Беларусі.
Янка Брыль — аўтар кніг апавяданьняў, аповесьцяў “Апавяданні” (1946), “Нёманскія казакі” (1947), “Вераснёвая рунь” (1949), “У Забалоцці днее” (1951), “Дзеля сапраўднай радасці” (1952), “На Быстранцы” (1955), “І смех, і бяда” (1958), “Надпіс на зрубе” (1958), “Выбраныя апавяданні” (1959), “Мой родны кут” (1959), “Працяг размовы” (1962), “Жменя сонечных промняў” (1965), “Адзін дзень” (1968), “Акраец хлеба” (1977), “Золак, убачаны здалёк” (1979), “Гуртавое” (1980), зборнікаў апавяданьняў і мініяцюр “Ты жывеш” (1978), “Сёння і памяць” (1985), “Ад сяўбы да жніва” (1987), “На сцежцы — дзеці” (1988), раманаў “Граніца” (1949) і ўжо згаданага “Птушкі і гнёзды” (1964).
Пісаў кніжкі для дзяцей — “Ліпка і клёнік” (1949), “Зялёная школа” (1951), “Светлае ранне” (1954), “Пачатак сталасці” (1957), “Жыў-быў вожык” (1976), “Сняжок і Волечка” (1983).
У суаўтарстве з Алесем Адамовічам і Уладзімірам Калеснікам напісаў дакумэнтальную кнігу “Я з вогненнай вёскі…”.
Янка Брыль не любіў даваць інтэрв’ю. На просьбы журналістаў звычайна адказваў, маўляў, усё есць у тым, што я пішу. Тым не менш некаторыя журналісты яго на гутарку, як кажуць, раскручвалі.
Прапаноўваем вытрымкі з некалькіх інтэрвью Янкі Брыля.
Бацьку я амаль ня памятаю — ён памёр, калі мне было шэсьць гадоў. Гадаваўся я пры маме — меншанькі, па ліку дзясяты ў сям’і, можна сказаць, любімчык.
З мае першай кніжкі апавяданьняў дырэктарам выдавецтва М.Клімковічам было зьнята некалькі рэчаў — з цэнзурных меркаваньняў. Асабліва шмат “рэзалі” мае запісы. Калі выходзіў мой чатырохтомавік у 1967-1968 гг., мяне паклікалі ў выдавецтва й паказалі ці ня тушшу замазаныя, павыкрэсьліваныя, каб я ня мог вярнуць, цэлыя старонкі запісаў.
Тое самае адбывалася з “Птушкамі й гнёздамі”. Прычым, у адным выданьні мне ўдавалася сёе-тое праціснуць, а ў другім — не. І толькі ў трохтомавіку 1993 г. раман пайшоў у тым выглядзе, у якім я яго напісаў”. Я не павінен быў гаварыць, што былі два віды палону. Была вялікая розьніца, як утрымліваліся ў палоне грамадзяне Польшчы й савецкія салдаты. Бо СССР, як вядома, не падпісаў Жэнэўскае пагадненьне. Знаходзячыся як салдат польскага войска ў нямецкім палоне, я аднойчы трапіў у савецкае консульства ў Бэрліне. Рэч у тым, што немцы, рыхтуючыся да вайны з СССР, вызвалялі лягеры ад палонных, захопленых падчас вайны з Польшчай. 4 чэрвеня 1941 г. я быў вызвалены й пераведзены на завод пад нагляд паліцыі. Там мы запаўнялі анкеты для вяртаньня дахаты. А анкеты поштай жа не пашлеш — мы па чарзе мусілі вазіць іх у Бэрлін. І вось апошняя чарга прыпала мне — я быў у консульстве 21 чэрвеня, за дзень да вайны. Я глядзеў на партрэт Сталіна на сьцяне й думаў: Божа, куды я вяртаюся, і што там са мной будзе?! Усё гэта адбываецца й з героем рамана Алесем Руневічам. І кожнага разу сцэна ў консульстве выкідалася цэнзарамі”.
Цяпер зыгзагамі машыны з зацемненымі вокнамі лятаюць, каб хаця хто не зачапіў… А тады я падымаюся па менскай вуліцы Маркса, а Машэраў ідзе насустрач. Следам за ім, праз крокаў дзесяць, адзін, спартовага выгляду, малады чалавек. Калі мяне Машэраў спыніў, і мы загаварылі, той, ззаду, зрабіў выгляд, што закурвае. А Машэраў кажа: “Я тваю апошнюю рэч прачытаў і ня вельмі зразумеў. Цяпер перачытаў — нядрэнна”. І гэта гаворыць Першы сакратар ЦК КПБ пісьменьніку! Пра што гэта сьведчыць? Пра сапраўдную інтэлігентнасьць дзяржаўнага дзеяча. Ён гэтым вызначаўся.
Уся “возня” з гэтак званым аб’яднаньнем Беларусі й Расеі — гэта незразумела й непрымальна. Я ня мысьлю сябе без Талстога, Чэхава, Пушкіна, Гогаля, без украінцаў, латышоў, літоўцаў. Але ж мне ніхто не перашкаджае быць самастойным беларусам і любіць сваіх суседзяў не ўпарадку падначаленасьці, а як свабодны свабоднага, як шчасьлівы шчасьлівага.
Калі б беларусу загадалі быць беларусам, які б гэта быў выдатны беларус!
Калі я пісаў на кухні ў заходнебеларускай хаце матчынай, тады я і паняцьця ня меў пра цэнзуру. Лямпа-газоўка, папера і цёмная ноч. Пасьля працы сядзеў, пісаў. А потым у савецкі час зьявілася цэнзура. Як аказалася, надоўга. Але калі гаварыць пра канец 1980-х — пачатак 1990-х гадоў, то мы вельмі дрэнна выкарысталі гэты час у сэнсе разумнай бесцэнзурнасьці.
Некаторыя спрыяльны час патрацілі на ёрнічаньне, на ляпаньне нечага пустога. Чытаеш і думаеш — ат, не хапала табе цэнзуры, можна было б і не гаварыць такой пустаты, як гаворыш. Трэба найперш разьнявольвацца самім, каб ня быць рэдактарам самому сабе. Да чаго нас прывучыла эпоха сацрэалізму? Сам сябе рэдагуеш. Пішаш і думаеш: пройдзе гэта ці ня пройдзе? Трэба пісаць, гаварыць усё, што “Бог на душу положил”.
